“Bana karşı vazifeni yerine getirirsen, ben de sana ve tüm insanlığa karşı vazifemi yerine getiririm. Şartlarıma uyarsan, onları ve seni rahat bırakırım. Fakat reddedersen, ölümün midesini doldurmaya başlarım; geriye bıraktığın dostlarının kanına doyuncaya dek…” Mary Shelley, Frankenstein
Teknoloji felsefesine Mary Shelley’nin Frankenstein’ı üzerinden bakmak kimseler için çılgın bilim insanı Victor Frankenstein’ın ihtirasları sonucu bir “canavarı” irade sahibi bir birey haline getirmesi olarak ifade edilir. Oysa Langdon Winner’ın “Do Artifacts Have Politics?” yazısında bu yaratılan canavarın etik alanına değinerek özerk teknolojileri bir fail olarak değil “hastalanmış” olarak ifade eder.
Bu konu öncesinde Winner’ın teknoloji felsefesini kısaca incelersek, çalışmalarında sıklıkla teknolojinin toplumu nasıl şekillendirdiği üzerinde durmaktadır. Ona göre, teknolojilerin tasarlanması ve uygulanması siyasal alanda güç ilişkilerini belirlerken; sosyal ilişkileri derinden etkilemektedir (Hansen,2018,122).
Winner ayrıca “teknolojik kaçınılmazlık” teorisini eleştirerek toplumsal değişimlerin yalnızca teknolojik ilerlemenin sonucu olduğunu değil teknolojilerin geliştirilmesi ve uygulanmasında yapılan seçimlerin insan değerlerinden, çıkarlarından ve güç dinamiklerinden etkilendiğini vurgular.
Winner’ın Frankenstein’nına dönecek olursak tıpkı Shelley’nin romanında gördüğümüz gibi bilimin istenmeyen etik ve ahlaki sorunları ortaya konuyor.
“Teknolojik kaçınılmazlık” teorisinin eleştirisi, Frankenstein’da bulunan bazı temalarla örtüştüğünü görüyoruz. Winner’ın, teknolojilerin politik ve sosyal değerleri bünyesinde barındırdığı ve bunların tasarlanması ve uygulanmasının önemli toplumsal sonuçlara yol açtığı yönündeki iddiası, Frankenstein’da sunulan uyarıcı hikâyeyle örtüşüyor. Öyle ki; Frankenstein’da Victor Frankenstein “canavarı” yaratır ancak onun refahının sorumluluğunu üstlenmeyi başaramaz. Yaratıcının bu sorumluluk eksikliği, bilimsel ve teknolojik gelişmelerin sonuçlarına ilişkin daha geniş bir etik kaygıyı yansıtıyor aslında, Winner’ın çalışması da benzer şekilde teknolojinin sosyal ve politik sonuçlarını ve onu yaratma ve kullanmanın getirdiği sorumluluğu dikkate almanın önemini vurgulmaktadır.
Victor’un “canavarı” yaratması, istenmeyen ve trajik sonuçlara yol açmıştır. Toplum tarafından reddedilen yaratık, kontrolsüz teknolojik gelişmelerin yol açabileceği öngörülemeyen olumsuz sonuçların simgesi haline gelmekte ve Winner’ın “teknolojik uyurgezerlik” kavramı, potansiyel sonuçlarını dikkate almadan teknolojinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması yoluyla uyurgezerliğe* karşı bir uyarı niteliğindedir.
Frankenstein, insani değerlerin yaratma eylemine nasıl dâhil edildiğini ifade etmeye çalışan bir eser ve Victor’un kendi değerleri, korkuları arzuları “canavarı” şekillendiriyor ve deneyimleri, karşılaştığı toplumsal reddedilmeyi ifade ediyor. Winner’ın teknolojiye gömülü politik ve sosyal değerler hakkındaki argümanı bu fikirle örtüşmekte ve teknolojilerin tarafsız olmadığını, yaratıcılarının ve içinde geliştirildikleri toplumların değerleriyle şekil aldığını ifade etmektedir.
Son olaraksa Frankenstein, bilimsel araştırmanın etik sınırlarıyla ilgili soruları gündeme getirmektedir. Victor’un sonuçları dikkate almadan bilgi arayışı, bilimsel ve teknolojik araştırmalarda etik değerlendirmelerin gerekliliğini vurgulamaktadır. Winner’ın teknolojinin daha geniş toplumsal sonuçlarını dikkate almanın önemine yaptığı vurgu, Frankenstein’da sunulan etik kaygılarla örtüşmektedir.
Langdon Winner’ın fail ve hasta benzetmesine geri dönecek olursak insanlar tarafından üretilen karmaşık sistemler ağı sosyal etkileşimler nedeniyle ihtimam gösterilmesi gereken bir süreç topluluğuna dönüşmüştür. Winner, “Cult of Innovation:Its Colorful Myths and Rituals” metninde Schumpeter’in “yaratıcı yıkım”* söyleminden de yararlanarak yapay zeka ve robotik için bir uyarıda bulunmuştur.
“…bana kalırsa hepsi bir arada düşünüldüğünde yapay zeka ve robotlar üzerine kaleme alınan kitaplar, otomasyon ve istihdamın geleceğine dair sistematik araştırmalar ve yapay zeka aletlerin dünya tarihinde insanları geçerek merkezi bir rol üstleneceğine ilişki heyecanlı uyarılan Shelley’in kitabının temelinde yer alan ileri görüşlü endişe ve uyarılarının modern dönemden gerçekliğe dönüşmüş halidir.” (Winner,2017a,44).
Teknoloji üretiminin sosyal yönüne bir kez daha vurgu yapan Winner, tasarım sürecinde katılımcı bir modeli öne sürer. Oysa bu bir ütopyadır. Toplumun çoğu artefaktlar üzerine oldukça az düşündüğünü ve hatta korku duyduğunu es geçmemeliyiz.
Mary Shelley’nin “Frankenstein” romanının yapay zeka ve artefaktlar geliştirme bağlamındaki kalıcı önemi abartılamaz. Roman, sonuçlarını düşünmeden bilgi ve yaratım peşinde koşmanın getirdiği etik zorlukların güçlü bir hatırlatıcısı konumundadır.
Sonuçta Frankenstein oldukça aptal ve saf bir yaratık ama yine de “tehlikeli” hale dönüştürülmüştü. Ancak işin ilginç yanı şu ki emekleme aşamasında olan yapay zeka da öyle.
NOTLAR
*Teknoloji felsefesi alanındaki çalışmalarıyla tanınan Langdon Winner, bazı teknolojik gelişmelerin eleştirmeden kabul edilmesiyle ilgili endişelerini dile getirdi. Onun ‘teknolojik uyurgezerlik’ kavramı, toplumun sıklıkla yeni teknolojileri daha geniş sosyal ve politik sonuçlarını tam olarak anlamadan veya eleştirel bir şekilde değerlendirmeden benimsediği ve bunlara uyum sağladığı fikrinin altını çizmektedir.
*Schumpeter açısından yaratıcı yıkım, yeni ve daha yüksek kalitede ürün ortaya koyan firmaların yeniliklerin hızına yetişemeyen, eski ürünleri üretmeye devam eden firmaları yok etmesi ve teknolojinin üretim süreçlerine hâkim olması olarak ifade edilebilir.
KAYNAKÇA
Hansen, S.B.(2018). Teknoloji Felsefesi. (çev. Mustafa Bayrak). Ketebe Bilim.
Winner, L. (1980). Do Artifacts Have Politics? Daedalus, 109(1), 121–136. http://www.jstor.org/stable/20024652
Shelley, M. (2018). Frankenstein. (çev. Duygu Akın). Can Yayınları.
Winner, L ( 2017a,1 Temmuz). Frankenstein: Giving voice to the monster. Langdon Winner. On politics, technology, and the arts website. https://www.langdonwinner.com/technopolis/2017/7/6/frankenstein-giving-voice-to-the-monster (19 Kasım 2023 tarihinde erişildi.)
Winner, L ( 2017,12 Temmuz). The Cult of Innovation: Its Colorful Myths and Rituals.Langdon Winner. On politics, technology, and the arts website. https://www.langdonwinner.com/other-writings/2017/6/12/the-cult-of-innovation-its-colorful-myths-and-rituals.(19 kasım 203 tarihinde erişildi).
