“quis
custodiet ipsos custodes
(fakat gözcüyü kim gözleyecek)” (1)
Sanıyorum ki herkes en az bir defa idealinde ütopik veya
distopik bir devlet sistemi inşa etmiştir. George Orwell veya Margaret Atwood
gibi tüm detayları ile yeni bir dünya yaratmayı başaramasam da benim de bazı
fikirlerim oldu. Olumlu bulduğum bir devlet sistemi fikri içinde şunu hayal
ettim: ebeveynler de dahil olmak üzere, özellikle çocuklarla iletişim halinde
olan meslek gruplarının/insanların sürekli denetime tabii tutulduğu bir ütopya.
Belirli bir düzen içerisinde -örneğin 2 ayda bir kez olmak suretiyle- sürekli
olarak fiziksel ve ruhsal sağlık denetimlerinden geçirilen çocuklar yarattım o
ütopyada, eğer o çocuklarda bir sıkıntı tespit ediliyorsa bu sefer başta aile
olmak üzere çocukların iletişime geçtiği herkes sorgulanıyordu. Bu bana çok
mantıklı gelmesine rağmen göz ardı edemeyeceğim bir sorun vardı ortada:
denetimi kim yapacaktı? Kurgu dünyasında hemen küçük bir “denetim birimi”
oluşturmak kolaydır ama onlar herkesi denetler ve yargılarken, onları kim
denetleyecekti? Ütopik dünyamın vatandaşları denetimden memnun olmasalar dahi
buna karşı çıkamazlar, anayasalarında bu yazıyor zira. Onlara soracak olursanız;
“Çocuklarını neden sürekli denetime tabii tutmalarına izin veriyorsun?” diye, “Çünkü
kural böyle.” derler. “İyi ama, denetçileri kim denetliyor?” diye diretirseniz,
sanıyorum soruya cevap vermeyeceklerdir bu defa ki zaten bu konu onlara o kadar
da önemli gelmeyecektir.
Tamam, biraz daha somutlaştırayım konuyu. Size anlatmaya çalıştığım bir mesele
var ve bunu olabilecek en zor yolu seçerek yaptım; -eminim- saçma ve distopik
bulduğunuz bir sistemin içine soktum sizi ve “hadi sorgulayın bu sistemi” dedim
ama aslında bunu yaparak göstermek istediğim bir başka şey vardı size.
Kimi denetlediğinizi sormak istiyorum, öncelikle. Hayatınız boyunca eminim pek çok
sınava girdiniz de girdiniz, kimisinde başarılı oldunuz kimisinden gerçekten
çok kötü sonuçlar aldınız ama hiçbirinde sınavınızı kendiniz değerlendirmediniz
veya değerlendirenleri denetlemediniz. Öyle, değil mi? Kim okuyor
sınavlarınızı? Neden burada park yapmak yasak? Öğretmen gelince neden ayağa
kalkmalı çocuklar? “Çünkü kural böyle.” Size tüm bu kurallar birer saçmalık, demiyorum
ki bence devlet doğaldır, “İnsan doğası gereği devlete ihtiyaç duyar.” diyecek
kadar da ileri gidiyorum hatta. Benim meselem daha çok şu: “Denetçiyi kim
denetleyecek?” Diğer bir değişle ideal devlet mümkün olabilir mi, mümkünse eğer
o nasıl yaratılır?
John Locke, insanın doğal durumda eşit, özür ve barış içinde yaşadığını iddia
ediyor. “Doğa durumu, aynı zamanda tüm otorite ve
yargılama hakkının
karşılıklı olarak herkese ait olduğu ve kimsenin kimse üzerinde herhangi bir
egemenlik hakkının bulunmadığı bir eşitlik durumunu ifade
etmektedir.”(2) Bu noktada Locke’a katılmak mümkün müdür?
İnsan doğası gereği barışçıl mıdır? Ki eğer öyle ise insan devlete neden
ihtiyaç duyar? Yine bir hayal kuruyorum: yargılanmanın ve cezalandırılmanın bir
anda ortadan kalkması gibi sıra dışı bir hayal. Değerli eşyalarımı çaldığı için
cezalandırılmayacağını bilen komşum, beni öldürmeye cüret etmez miydi? Tamam,
özel mülkiyeti de kaldıralım ve tamamen doğal duruma dönelim. Doğal kaynakları
nasıl paylaşacağız, nasıl doyuracağız tüm insanları? Hepimizin içindeki
eşitlikçi ve barışçıl benlikler sayesinde her birimizin denetimci olduğu ama
aslında hiçbirimizin denetime ihtiyaç duymadığı bir ütopya yaratabilir miyiz?
Ki aslında Locke, yargılamaya tam da böyle bakıyor. “…doğa
durumundaki bireyler her
türlü erk/otorite ve yargılama/cezalandırma konularında eşit haklara sahiptir.” (3) Denetçiyi kimse denetlemeyecek çünkü denetçi
olmayacak. Herkesin eşit olduğu bir toplumda, doğası gereği eşitlikçi ve
barışçıl insanların her biri eşit derecede yargılama hakkına sahip olacaklar.
Bu bana mümkün gelmiyor zira doğal durumda insanın barışçıl olacağına
inanmıyorum. Hatta aksine, insan doğal durumda vahşidir.
“Homo homini lupus!” (İnsan insanın kurdudur!) Hobbes, insanın
kötücül tasarlandığı fikrindedir, ona göre insan birbiriyle çekişir, neredeyse
birbirini yer bitirir. İnsan doğası hakkındaki görüşlerim Hobbes’a yakın zira
dünya tarihine bakıldığında, nice savaşlar, nice kötülükler görüyor insan ve bu
noktada şu kanıya varıyor: İnsan denetime tabii tutulmalı, insanın kötülüğü
durdurulmalı. Bu noktada büyük bir çelişki de göz ardı edilmemeli; insanın
kötülüğü yine insanın inşa edildiği bir sistemle mi durdurulacak?
Denetçilerim, sizler insansınız ve doğanız gereği kötüsünüz, size nasıl
güveneceğiz? İdeal devleti nasıl yaratacağız? Eğer, ideal devlet
yaratılamıyorsa nasıl bir arada yaşayacağız, toplum nasıl oluşur? Sosyolojinin,
sürekli sorgulamaya dayalı bu akıl yürütme yöntemini çok sevsem de bazen kesin
sonuçlara varmak istiyorum ancak sanıyorum ki bu gibi durumlarda kesin sonuca
varmanın mümkünatı yok. Nolan’ın yönetmenliğini üstlendiği “Batman: Kara Şovalye”
filminde çok sevdiğim bir sorgulama geçiyor, Batman’e yöneltilen bir soru bu; “senin
bizden ne farkın var?” (4) Ne ince zeka, ne derin replik! Batman, Gotham’ı
koruyor ama neden o? Onun diğerlerinden ne farkı var? Biz, bizden hiçbir farkı
olmayan bir grup insana bizi yönetme hakkını verdiğimiz bir sistem idealize
ediyorsak, ya onlara çok güvenmeli ya da -John Locke’ a yakın bir görüşle- her birimiz
onları denetlemeliyiz. Öyleyse “toplumsal sistem” dediğimiz olgu ya kuşkusuz
güvene dayanmalı ya da sonu gelmez bir denetim zincirine.
Peki biz hangisinde yaşıyoruz? Charles W. Mills, insanın yaşadığı bir “kapana
kısılmışlık” duygusu olduğunu söylüyor, bunun anlamı şudur: İnsan, tüm
yaşantısını etki edebildiği gündelik kısıtlı alanlar içinde geçirir, o,
kendisine etki eden örümcek ağının büyük halkaları karşısında etkisiz bir
elemandan başka bir şey değildir. Para piyasaları, çeşit çeşit yargı
sistemleri, dinler, milyarlarca farklı insan… Hangisi üzerinde etki
sahibisiniz? İnsan, bir fail olarak, ekonomiyi yönetemez, devletlerin
anlaşmalarına müdahale edemez veya küresel krizleri durduramaz ama tüm bunlar
onun yaşantısı üzerinde etkilidir. O halde şöyle diyebilir miyiz; “İnsan doğası
gereği edilgendir.” Öyleyse ideal devlet, her bir failin etken olduğu bir
sistem midir? Bir güncelleme yapalım o halde ve en başta anlattığım ütopik
sistemime şunu ekleyelim: Herkes, “denetim birimi” tarafından denetlenecek,
denetim birimini de isteyen herkes denetleyebilecek! Şu durumda, herkes
devletin bir parçası olacak, toplumun tüm bireyleri bir organizmanın hücreleri
gibi bir arada ve görev içinde olacak. Ancak eğer “sistem” yanlış ise, tek bir
muhalif yani “organizmanın” bizzat kendisini denetleyen doğal denetçisi
olmadığı için bu yanlışı gidermek mümkün olmayacak!
Ne büyük ironi! İdeal devleti ararken kendi distopyamızı yarattık!
Dipnotlar
(1) IUVENAUS, (2006), Yergiler-Saturae, çev. Çiğdem Dürüşken, İş Bankası Kültür Yayınları
(2) EMEKLİER, Bilgehan, Thomas Hobbes ve
John Locke’un Güvenlik Anlayışlarının Karşılaştırmalı Bir Analizi, Güvenlik Stratejileri Dergisi; sayı: 13; sayfa 99 – 123.
(3) EMEKLİER, Bilgehan, Thomas Hobbes ve
John Locke’un Güvenlik Anlayışlarının Karşılaştırmalı Bir Analizi, Güvenlik Stratejileri Dergisi; sayı: 13; sayfa 99 – 123.
(4) NOLAN, Christopher (Yön.), The Dark Knight (Kara Şovalye), İngiltere-ABD 2008.
Kaynaklar
NOLAN, Christopher (Yön.), The
Dark Knight (Kara Şovalye), İngiltere-ABD 2008.
MILLS, Charles W. (2016) , Sosyolojik Tahayyül, İstanbul: Hil Yayınları
EMEKLİER, Bilgehan, Thomas Hobbes ve John Locke’un
Güvenlik Anlayışlarının Karşılaştırmalı Bir Analizi, Güvenlik Stratejileri Dergisi
